Van godshuis naar jongerencentrum en terug.
Sinds de sloop dit voorjaar van het gymlokaal is er in de Jeugdkerkstraat weer zicht op het oude parochiehuis, onder de wat jongere Winterswijkers beter bekend als het voormalig jongerencentrum Eucalypta. Na jaren van verval is er weer volop bedrijvigheid te bespeuren nu het monumentale pand door Evangeliegemeente Spoorzicht in oude glorie hersteld wordt. Een gezichtsbepalend gebouw met een rijke historie wordt nieuw leven ingeblazen.
Door Erik Meinen
In de jaren twintig van de vorige eeuw zijn er in Winterswijk plannen tot ontwikkeling van de Balink Esch, een enkele hectaren grote open plek in het hart van het dorp, tot dan toe met name gebruikt voor land- en tuinbouw. Begin jaren dertig verrijzen er de eerste gebouwen, waaronder de Ned. Herv. Jeugdkerk (1930), het Centraal Gymnastieklokaal (1931) en de R.K. U.L.O. (1932). Met de aanleg van onder andere de Torenstraat en de Wierengastraat wordt de rest van het dorp verbonden met het nieuw ontgonnen gebied.
VERZUILING
In de jaren die daarop volgen bereikt de verzuiling haar hoogtepunt. Ook het rooms-katholieke deel van de Winterswijkse bevolking verenigt zich op allerlei terreinen: de R.K. Bond voor Spoor- en Tramwegpersoneel St. Raphaël, de R.K. Coöperatieve Verbruiksvereniging De Ster, dameswandelclub Kwiek, toneelvereniging Joost van den Vondel en de R.K. Esperantoclub Pro Gaudio om er maar eens een paar te noemen. Al deze verenigingen komen – niet zelden onder leiding van pastoor of kapelaan – regelmatig bijeen om te vergaderen of om een “bonte avond” te organiseren. De wens ontstaat voor een eigen gemeenschapshuis waar al deze clubs, maar ook de scholen, gebruik van kunnen maken. Het oude St. Jozefgebouw aan de Jonenstraat, tot 1908 de St. Jozefschool, voldoet niet langer. Een actiecomité koopt uit de opbrengst van een verloting de grond waarop het parochiehuis moet komen te staan. Als een onbekende gever fl. 12.000,- beschikbaar stelt kan men met de bouw beginnen. Nadat in november 1936 de met het heilig oliesel besprenkelde eerste steen gelegd is, wordt het parochiehuis op zondag 25 april 1937 door pastoor Kaeter ingewijd.
VAN DER SCHAAF
Het parochiehuis is een ontwerp van de in Winterswijk woonachtige architect Jakob van der Schaaf en is een typisch jaren dertig bakstenen gebouw in een zakelijk expressionistische stijl met een opvallende symmetrie-doorbrekende toren aan de linkerflank. Hierop prijken verticaal de letters “parochiehuis”. Fraaie glas-in-lood hoekramen met afbeeldingen van heiligen maken het geheel af. Van der Schaaf is in Winterswijk verantwoordelijk voor meer bouwkundige hoogstandjes. Zo zijn zaal Beskers (het huidige Astoria Theater aan de Wooldseweg), coöperatiegebouw De Dageraad (thans coffeeshop Sensi aan de Jonenstraat) maar ook bijvoorbeeld openluchttheater De Huininkmaat naar zijn idee tot stand gekomen.
MUSSERT
Het parochiehuis is geoutilleerd met een grote zaal met balkon die plaats biedt aan zo’n vijfhonderd personen. Er zijn meerdere kleinere ruimtes waar samengekomen en vergaderd kan worden en met een keuken voor de meisjes en een speelkelder voor de jongens is ook aan de jeugd gedacht. Met de bouw van het postkantoor (1938) en het nieuwe raadhuis (1939) wordt het plan Balink Esch nog voor het uitbreken van de oorlog voltooid. In 1943 wordt het parochiehuis door de Duitse Wehrmacht opgeëist. Als Anton Mussert, de leider van de N.S.B., in oktober van dat jaar een bezoek aan Winterswijk brengt, houdt hij in het parochiehuis zijn rede.
INSTUIF
Na de oorlog neemt de katholieke jeugd meer en meer bezit van het gebouw. De Katholieke Instuif, de roomse voorloper van het jeugdwerk, organiseert dansavonden. De vroege sluitingstijd van half twaalf is velen een doorn in het oog. In 1963 huurt een groep jongeren onder de dekmantel van de praatgroep St. Christoffel een zijzaaltje van het parochiehuis. Er wordt tot in de late uurtjes muziek gedraaid, gedanst en gedronken. Om de schijn hoog te houden vinden van tijd tot tijd lezingen en discussieavonden plaats. Alleen jongeren van katholieke huize kunnen lid worden, maar naar verloop van tijd vervaagt dit onderscheid. Als het alcoholgebruik liederlijke vormen aanneemt grijpt het kerkbestuur in en mag de groep naar een ander onderkomen uitzien. Dat wordt de kelder onder de muziekkoepel op de Wheme. Uit St. Christoffel ontstaat zo in december 1964 de Skinny Binny Club, de eerste officiële jongerenclub in Winterswijk.
BEATKAPELAANS
Na het Tweede Vaticaanse Concilie in Rome (1962-1965) staat de katholieke kerk in het teken van de liturgische vernieuwing. Het Latijn moet wijken voor het Nederlands, maar ook muzikaal moet er het een en ander veranderen. In de hoop het gekelderde kerkbezoek – met name onder jongeren – een halt toe te roepen ontstaat de zogenaamde beatmis, waarbij de liturgie niet door een kerkorgel, maar door een heuse beatgroep wordt ondersteund. Ook in Winterswijk wordt de beatmis geïntroduceerd. De plaatselijke kapelaans Van de Velden en Van Kempen hebben wel wat met de muziek van de jeugd. Liep je in die tijd in de Misterstraat richting de St. Jacobusparochie dan kwamen de klanken van Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band je al van verre tegemoet! Vanaf 1966 is een speciaal comité belast met de exploitatie en het beheer van het parochiehuis. De daarin zitting hebbende kapelaans faciliteren allerlei activiteiten voor de jeugd, zoals de bandavonden van de beatclubs Red Rooster en Ever Play (later Imagination) en de disc-dances van Sjoerd’s Corner.
ONTMOETING & RECREATIE
Kapelaan Van de Velden staat ook mede aan de basis van de Stichting Ontmoeting en Recreatie die in 1969 wordt opgericht. De stichting wedijvert voor de omtovering van het parochiehuis tot een jeugdcentrum, waarin in plaats is voor alle jongeren, ongeacht hun kerkelijke achtergrond. Men gaat een samenwerkingsverband aan met de jeugdbeweging Provadya? die in Winterswijk voet aan de grond heeft gekregen en via een aantal omzwervingen domicilie heeft gevonden in het parochiehuis. Op 10 juni 1972 gaat het jeugdcentrum onder de naam Eucalypta – vernoemd naar de heks uit de tv-serie Paulus de Boskabouter – met bescheiden middelen en volledig draaiend op de inzet van vrijwilligers van start. In 1973 wordt Eucalypta erkend door het ministerie van CRM, valt het in de subsidiemolen en kan een eerste beroepskracht worden aangesteld. Voor de som van fl. 150.000,- neemt de Stichting Ontmoeting en Recreatie het parochiehuis van de R.K. kerk over.
Luchtfoto van een deel van de Balinkes met rechts het parochiehuis. Foto: www.oud-winterswijk.nl
HERVORMDE KAPEL
In februari 1975 verhuist Eucalypta voor een ingrijpende verbouwing tijdelijk naar de – inmiddels afgebroken – Hervormde Kapel in de Spoorstraat. De overheid financiert de verbouwing op voorwaarde dat Eucalypta zich van jongerencentrum naar een sociaal-cultureel centrum voor alle Winterswijkers – jong en oud – ontwikkelt. De gedaantewisseling noopt tot een uitbreiding van het bestaande gebouw. Tegen de fraaie voorgevel wordt een kantoorruimte geplempt, allesbehalve een sieraad voor het oog, maar vanwege de uitbreiding van het takenpakket pure noodzaak. Begin 1976 wordt Eucalypta heropend. Naast een bont palet aan activiteiten voor kinderen, tieners, volwassenen en specifieke doelgroepen, blijft Eucalypta zich vooral met popconcerten in de kijker spelen.
BRAND
In de nacht van 8 op 9 maart 1980 wordt Eucalypta getroffen door een brand die het gebouw gedeeltelijk in de as legt. De felle brand houdt met name huis in de keuken, de barruimte en de concertzaal van Eucalypta. Het kantoor, de achterzaaltjes en de kelder blijven gespaard. Eucalypta verhuist opnieuw naar de Spoorstraat. Dit keer is het voormalige kantoor van volkshuisvesting het tijdelijk onderkomen. Het herstellen van de schade, waarmee een slordige half miljoen gulden is gemoeid, neemt negen maanden is beslag. De verzekering betaalt het leeuwendeel, de rest wordt via acties onder de plaatselijke bevolking bijeengebracht. In januari 1981 heropent wethouder Mateman het gebouw.
Popconcert in de grote zaal van Eucalypta (1972). Foto Wim Ruesink
WET GELUIDSHINDER
Eind 1984 vraagt Eucalypta bij de gemeente Winterswijk krediet aan om de capaciteit van de grote zaal te verdubbelen. Dit om in de toekomst meer inkomsten uit de popactiviteiten te genereren. Van een zaaluitbreiding komt het niet. Wel moet het gebouw vanaf 1 maart 1986 voldoen aan de eisen die voortvloeien uit de Wet Geluidshinder. In 1989 door de gemeente 98.500 gulden uitgetrokken om het pand aan de noordzijde te voorzien van een gedeeltelijk glazen decibelwerende corridor die tevens als opslagruimte dienst doet. Ook het dak wordt geluidsdicht gemaakt. De Stichting Ontmoeting & Recreatie draagt 16.500 gulden bij.
RAPPORT
In 1996 komt uit een alarmerend rapport naar voren dat er voor een slordige miljoen gulden achterstallig onderhoud is aan het gebouw. De gebrekkige elektrische installatie zorgt voor brandgevaar, sanitair en riolering zijn ernstig verouderd, het dak lekt en kozijnen rotten weg. In februari 2000 kan de veiligheid van bezoekers niet langer gegarandeerd worden. Als financiële hulp vanuit het gemeentehuis uitblijft besluit de Stichting Welzijn Winterswijk (SWW), in 1993 ontstaan uit een fusie van de Stichting Ontmoeting & Recreatie en de plaatselijke kinderopvang, tijdelijk te stoppen met het organiseren van popconcerten.
WIJKGERICHT
In het nieuwe millennium ziet de gemeente Winterswijk een nieuwe rol weggelegd voor de SWW. Het wil toe naar wijkgericht werken in de steunpunten Oosthoek en Westhoek. Het administratieve personeel verhuist naar De Springplank, de nieuwe kinderopvang aan de Haitsma Mulierweg. De noodzaak voor behoud van het voormalige parochiehuis aan de Jeugdkerkstraat komt op losse schroeven te staan. Er volgt een periode van wikken en wegen: renovatie, verhuizing, nieuwbouw op dezelfde plek of nieuwbouw elders.
TOEKOMSTBOUWERS
Als wethouder Henk Kok (Progressief Winterswijk) in 2006 het dossier overneemt, lijkt er schot in de zaak te komen. De raad stemt in met verbouw cq. nieuwbouw op de huidige locatie. Woningcoöperatie De Woonplaats neemt de grond waarop het parochiehuis en het centraal gymlokaal staan voor nop over en is bereid twee miljoen euro te investeren. SWW huurt het nieuwe pand vervolgens voor € 100.000 per jaar voor een periode van 20 jaar. De Toekomstbouwers, een consortium van negen regionale bedrijven gaan de renovatie, duurzaam en innovatief, uitvoeren. In afwachting van de verbouwing neemt het jongerencentrum zijn intrek in het oude postkantoor. De gemeenteraadsverkiezingen van 2010 gooien echter roet in het eten. Het credo van de nieuwe coalitie luidt “met minder naar meer”. Investeren in stenen (lees: een nieuw gebouw) wordt ingeruild voor investeren in mensen (lees: een nieuwe jeugdwerker). Met een ware Houdini-act wordt het oorspronkelijke idee in het tijdsbestek van één zomerreces van tafel gespeeld.
SPOORZICHT
In de jaren die daarop volgen verpaupert het parochiehuis. In 2016 wordt de gemeente via een ruildeal met SWW eigenaar van het voormalige jongerencentrum. In het kader van de stedelijke herverkaveling vindt een ruil plaats met de Evangeliegemeente Spoorzicht, die haar gebouw aan de Tuunterstraat overdoet aan de gemeente. Het gymlokaal wordt gesloopt en moet ruimte maken voor parkeerplaatsen. De Evangeliegemeente is nu met hulp van een grote groep vrijwilligers en met financiële steun van o.a. het Nationaal Restauratie Fonds bezig met de restauratie van het pand. Er wordt nog nagedacht over een nieuwe naam. De stille hoop is dat met de kerst de eerste diensten gehouden kunnen worden. Een gebouw waar ooit het geloof centraal stond, dat decennialang lang het domein van jeugd- en popcultuur was, keert in zijn oorspronkelijke hoedanigheid terug.
Erik Meinen is medewerker van het Poparchief Achterhoek en Liemers (PAL). In 2009 was hij eindredacteur van het boek “Popmuziek in Winterswijk – Een greep uit vijftig jaar pophistorie”. Voor de Winterswijkse 50+ Krant duikt hij in de geschiedenis van de plaatselijke (pop)muziek- en jeugdcultuur.